Rus-Amerikalı gazeteci yazar Masha Gessen'in Çernobil dizisi üzerine New Yorker'da yayımladığı yazıyı çevirdim. İyi okumalar.
2015 yılında sözlü tarih alanında yaptığı çalışmalar dolayısıyla Nobel Edebiyat Ödülü’nü kazanan, Rus dilinde yazan Belaruslu yazar Svetlana Aleksiyeviç, röportaj sürecinde en az zorluk çektiği kitabının Çernobil üzerine olan kitabı olduğunu söyledi (Ç. N. “Çernobil Duası”). Bunun sebebinin de, muhataplarından (yani faciadan etkilenen alanda yaşayan insanlardan) hiçbirinin bu konuyla ilgili nasıl konuşması gerektiğini bilmemesi olduğunu belirtti. Diğer kitapları için Aleksiyeviç, İkinci Dünya Savaşı, Sovyetler’in Afganistan Savaşı ve Sovyetler Birliği’nin dağılması deneyimlerine dair insanlarla konuşmuştu. Rus tarihindeki tüm bu olaylar ve dönemler için genel kabul görmüş hikâyeler ve bu hikâyeleri anlatma biçimleri vardı. Aleksiyeviç’e göre bu durum, gerçek kişisel deneyim ve bireysel hafızanın önüne geçiyordu. Ancak facia sonrasında hayatta kalanlara Çernobil’i sorduğunda, bu kişiler kendi hikâyelerine daha kolay şekilde eriştiler, çünkü bu daha önce anlatılmamış bir hikâyeydi. Sovyet medyası bu facia ile ilgili çok az bilgi vermişti. Konuya dair kitaplar, filmler, şarkılar yoktu. Tam bir boşluk vardı.
Aleksiyeviç’in Çernobil üzerine olan kitabı Rusça dilinde 1997 yılında yayımlanmıştı, yani Çernobil Nükleer Santrali’nde reaktörlerden birinin patlamasından tam on yıl sonra. Muhtemelen tarihteki en kötü nükleer kazaydı bu. Çernobil ile ilgili kayda değer olgulardan biri de, konuyla ilgili hikâye boşluğunun o güne kadar, hatta dahası bugüne kadar devam etmesi: Aleksiyeviç’in kitabı hem Rusya’da hem de Batı’da ancak Nobel Ödülü ile önem kazanabildi. Rusya’da ve başka yerlerde konuyla ilgili bazı yayınlar yapılsa da bunların çoğu facia bölgesine akın eden turistler hakkındaydı. Konuyla ilgili bir BBC belgeseli ve garip bir Amerika-Ukrayna ortak yapımı belgesel yayınlandı. Ancak geçtiğimiz yılda, biri tarihçi ve diğeri gazeteci tarafından yazılan iki kitap, facianın nihaî belgesel hikâyesini anlatmaya çalıştı. Son olarak, beşinci ve son bölümü Pazartesi günü yayınlanan HBO dizisi “Çernobil”, konunun kurguya dayalı bir anlatımını sundu. Televizyonda yayınlandı ve çok fazla izlendi; dolayısıyla Çernobil hikâyesinin yokluğundan doğan boşluğu kitaplar değil bu dizi dolduracak. Ve bu da pek iyi bir şey değil.
Dizinin nerede büyük bir yanılgıya düştüğüne gelmeden önce, neleri doğru yaptığını söylemem gerek. Craig Mazin tarafından yaratılan ve senaryosu yazılan, Johan Renck tarafından yönetilen “Çernobil”de, Sovyetler Birliği’nin maddi kültürü bir Batı televizyonunda ya da filmlerinde (ya da bu konu özelinde Rus televizyonları ya da filmlerinde) daha önce hiç görülmediği kadar doğrulukla yansıtıldı. Kıyafetler, eşyalar ve ışık neredeyse 1980’ler Ukrayna, Belarus ya da Moskovası’ndan fırlayıp gelmiş gibiydi. (Birkaç küçük hata dışında. Örneğin okula giden çocukların tatil olmayan bir günde tatil kıyafetleriyle dolaşması ya da gençlik çağına erişmiş kişilerin küçük çocuk çantası taşıması gibi önemsiz ayrıntılar.) Sovyetler’de doğmuş Amerikalılar (Sovyetler’de doğmuş Ruslar da) Sovyet insanının fiziksel çevresinin olağanüstü bir doğrulukla yeniden oluşturulduğuna dair tweet’ler attılar ve blog yazıları yazdılar. Bu anlamda diziyi yapanların tek kusuru, Sovyetler Birliği’ndeki sosyoekonomik sınıflar arasındaki derin uçurumdan bihaber olmaları: Dizide, Bilim Akademisi üyesi Valery Legasov (Jared Harris), Ukrayna şehirlerinden Pripyat’ta yaşayan bir itfaiyeciyle neredeyse aynı kötü koşullarda yaşıyor. Gerçekte Legasov, itfaiyecinin yaşadığı kötü koşullardan çok daha farklı koşullarda yaşıyor olmalıydı.
İşte dizinin en büyük kusuru da burada yatıyor: Sovyet güç ilişkilerini doğru bir şekilde yansıtamamasında. Tabii bu durumun istisnalarını da görüyoruz; Sovyet hiyerarşisinin garip işleyişine zaman zaman tutulan ışıkla. Birinci bölümde örneğin, Pripyat Yürütme Komitesi’nin (Ispolkom) acil toplantısı sırasında, yaşlı devlet adamı Zharkov (Donald Sumpter) dinleyicileri içine çeken net bir konuşma yapıyor ve yurttaşlarını “inanmaya” çağırıyor. “Şehri tecrit ediyoruz” diyor Zharkov. “Kimse dışarı çıkmıyor. Telefon hatlarını kesin. Yanlış bilginin yayılmasına engel olun. İnsanları kendi emeklerinin meyvesini mahvetmekten işte böyle alıkoyabiliriz.” Bu ifade her şeyi açığa çıkartıyor: Sovyet söyleminin bürokratik dolambaçlılığı, “emeğin meyvesinin” bu emeği üreten insanlardan daha öncelikli olması ve tabii insan hayatının hiçe sayılması.
“Çernobil”in son bölümü de Sovyet sistemini mükemmel şekilde özetleyen bir sahne içeriyor. Faciadan sorumlu tutulan üç adamın duruşması sırasında, Merkez Komite üyesi hakimin kararını reddediyor, hakim talimat almak için savcıya bakıyor. Savcı da bir baş hareketiyle onay veriyor. Burada Sovyet mahkemelerinin nasıl işlediğinin gerçeğe uygun bir resmi var: Merkez Komite üyesinin emirlerini yerine getiriyorlar ve savcının gücü hakimden daha fazla.
Maalesef bu iki çarpıcı sahne dışında dizi genellikle basitleştirme ve budalalık arasında gidip geliyor. İkinci bölümde örneğin Merkez Komite üyesi Boris Shcherbina (Stellan Skarsgård) Legasov’u eğer nükleer reaktörün nasıl çalıştığını söylemezse vurmakla tehdit ediyor. Dizide yine vurulma korkusuyla hareket eden birçok kişi var. Bu gerçeğe uygun değil: Bir aparatçiğin emri üzerine yargısız infaz hatta geriye bırakılmış infaz, 1930’lar sonrasının Sovyet hayatının bir parçası değildi. Genel olarak Sovyet insanları tabanca ya da ceza tehdidi olmadan onlara söylenenleri yerine getiriyordu.
Aynı şekilde, kahraman bilim insanlarının açık bir şekilde Sovyet karar alma sistemini eleştirerek inatçı bürokratlara karşı koymasına dair birçok sahne gülünçtü. Örneğin üçüncü bölümde Legasov retorik bir soru soruyor, “Bağışlayın, belki ben laboratuvarımda çok fazla zaman harcamışımdır. Ya da yalnızca aptalımdır. İşler gerçekten bu şekilde mi yürüyor? Bilmem kaç insanın hayatına mal olacak meselede bir aparatçik, partide kariyer yapan bir adam herhangi bir bilgiye dayanmadan ve tamamen keyfi biçimde mi karar veriyor?” Evet, işler tabii ki o şekilde yürüyor, ve hayır, bu bilim insanı işlerin nasıl yürüdüğünün farkında olamayacak kadar laboratuvarından çıkmamazlık etmedi. Hakikat şu ki, işlerin nasıl yürüdüğünü eğer bilmeseydi, zaten o laboratuvara sahip olamazdı.
Boyun eğme, Sovyet hayatını tanımlayan unsurlardandı. Ancak boyun eğme bunaltıcı ve onun seyirlik bir değeri yok. Dolayısıyla “Çernobil”in yaratıcıları, çatışmanın mümkün olmadığı durumlarda bu tip çatışmalar hayal etmişler; bunu yaparak da bir kurgunun sınırını aşarak yalana varmışlar. Belaruslu bilim insanı Ulyana Khomyuk (Emily Watson), Legasov’dan bile daha çatışmacı. “Ben bir nükleer fizikçiyim” diyor ikinci bölümde bir aparatçiğe. “Sizse müsteşar yardımcısı olmadan önce bir bir ayakkabı fabrikasında çalışıyordunuz.” İlk olarak böyle bir şeyi asla söylemezdi. İkincisi, aparatçik ayakkabı fabrikasında çalışmış olabilirdi, ama eğer aparatçik olduysa, bir işçi olarak çalışıyor olmazdı. Parti basamaklarını teker teker çıkmaya gerçekten de fabrikada başlamış olabilirdi; ancak büro bölümünde, işçilerin olduğu bölümde değil. Aparatçik (ya da doğru deyişle aparatçik karikatürü) bir karaftan kendisine votka koyuyor ve masasına oturup cevap veriyor. “Evet, ayakkabı fabrikasında çalıştım. Şimdiyse yetki bende.” Günün ortasında, “Dünyanın bütün işçilerine” diyerek kadehini kaldırıyor. Hayır. Ona kafa tutan bir yabancı iş yerinde karşısında dururken karaf ve votkanın orada olması mümkün değil. Ve “Yetki bende” diye böbürlenme de gerçek dışı.
Aslında bu sahnedeki en büyük kurgu Khomyuk’un kendisi. Diğer karakterlerin aksine, bu karakter gerçek hayattan değil (kapanış sahnesinde Khomyuk’un, Legasov’un facianın sebebini araştırmasına yardım eden onlarca bilim insanını temsil ettiği belirtiliyor). Khomyuk baştan aşağı bir Hollywood fantezisi. Kendisi hakikati çoktan biliyor: Onu ilk gördüğümüzde, bir şeylerin fena hâlde yanlış gittiğinin daha o zamanlar farkındadır; facia sahnesinde saatlerce olayı çözemeyen kafasız adamın aksine meseleyi şıp diye çözer. Aynı zamanda hakikati arayan kişi de odur: Onlarca kişiyle mülakat yapar (bazıları radyasyona maruz kaldığından ölmek üzeredir), sansürlenen bilimsel bir raporu arayıp bulur ve tam olarak neler olduğunu ortaya koyar, saniye saniye. Ayrıca gözaltına alınır, kısa süre sonra kendisini faciayla ilgili Gorbaçov’un liderlik ettiği bir toplantıda bulur. Bunların hiçbirinin gerçek olması mümkün değil ve hepsi bayat klişeler. Aslında sorun Khomyuk’un kurmaca olması değil; kendisinin temsil ettiği uzmanlık bilgisinin kurmaca olması. Sovyet propaganda ve sansür sistemi, belirli bir mesajı yayma amacından ziyade; öğrenmeyi imkansız kılmayı, olguları saptırmayı ve meçhul devlete sürekli değişen gerçekliği tanımlama tekeli sağlamayı amaçlıyordu.
Çernobil ile ilgili kabul gören hikâye yokluğunda, diziyi yapanlar klasik bir facia filmi çerçevesi kullanmış. Birkaç kötü adam faciaya sebep oluyor ve birkaç cesur ve her şeyi bilen kişi Avrupa’yı yaşanamaz hâle gelmekten kurtarıyor ve dünyaya hakikati haykırıyor. Avrupa’nın kurtulduğu doğru ama herhangi birinin hakikati öğrendiği ve haykırdığı doğru değil.
Harvard’lı tarihçi Serhii Plokhy, 2018’de Çernobil üzerine yayımladığı kitapta yaşanan olaylar silsilesini yeniden oluşturdu ve suçun kimde olduğunu açıkladı. Plokhy, Çernobil’e neden olanın ve patlamayı kaçınılmaz hâle getirenin kısaca Sovyet sistemi olduğunu söylüyor. Bu bakışın soluk bir yansımasını HBO dizisinde de görüyoruz. Son bölümde Sovyet mahkemesinde tanık olarak ifade veren Legasov, kontrol çubuklarının uçlarının grafitten yapıldığını, kontrol çubuklarının reaksiyonu yavaşlatması gerekirken grafit dolayısıyla tersine hızlandırdığını ve facianın da bu yüzden yaşandığını söylüyordu. Savcı çubukların neden bu şekilde yapıldığını sorduğunda da Legasov, bunun sebebinin diğer güvenlik önlemlerinin alınmaması ve bütçe kısıntılarının sebebiyle aynı olduğunu söylüyordu: “Çünkü daha ucuz.” Tüm sistemi mahkum eder gibi bir tavrı vardı.
Halbuki dizide asıl suçluların daha ziyade mahkemede yargılanan üç adamın (özellikle de onlardan birinin, Anatoly Dyatlov -Paul Ritter- isimli itici kötü karakterin) olduğuna inanmamız isteniyor gibiydi. Onu daha öncesinde genç çalışana kabadayılık yaparken görüyorduk, ki bu da faciaya sebep oluyordu. Öyle görünüyordu ki tüm bunların sebebi terfi etme hırsıydı. Gerçekte ise mesele bir terfi meselesi değildi. Hatta terfiler meselesi de değildi, kötü ve istismarcı bir patron meselesi olmadığı gibi. Mesele öncelikle uysal erkek ve kadınlardan oluşan bir sistem meselesiydi: Ucuza kaçan, kendi önlemlerini umursamayan ve “İşler burada böyle yürür”den başka bir sebebi olmadan kendi nükleer reaktörlerini patlatan insanlardan oluşan sistem. Seyirciden şöyle düşünmesi isteniyordu dizide: Eğer Dyatlov olmasaydı, oradaki iyi adamlar doğru şeyi yaparlar ve reaktördeki ölümcül kusur ve sistemin kendisi açığa çıkmazdı. İşte bu tamamen yalan.
Kendi mezarını kazan sistem yerine hırslı ve kötücül bir adamın faciaya sebep olduğunu göstermek çok daha kolay. Aynı şekilde, ipucu peşinde koşan onlarca bilim insanı yerine afete müdahale konusunda tüm iyi özellikleri bünyesinde toplayan bir tek hayali karakteri öne sürmek çok daha kolay. Bu, tarihin büyük adam (ve büyük kadın) anlatısı: Bu anlatıya göre önemli olan insan kalabalıklarının daha sonradan başlarına bela olacak şekilde yarattıkları bozukluklar değil de, az sayıda kişinin attığı birkaç adım ya da aldığı birkaç karar.
Aleksiyeviç’in ilgisini en çok, acı çekmiş insanların hikâyeleri çekmişti. Dizide bu hikâyelerden biri kullanılmış: hamile olmasına rağmen (bu konuda yalan söylemişti) kuralları çiğneyerek itfaiyeci eşinin ölümüne kadar onunla hastanede kalan Lyudmilla Ignatenko’nun (Jessie Buckley) hikâyesi. Bebeği doğumdan sonra yalnızca dört saat hayatta kalabildi, belli ki radyasyonu kendi toplayarak annesinin hayatını kurtarmıştı. Aleksiyeviç’in kitabındaki Ignatenko’nun monoloğu, yaptığım en akılda kalıcı okumalardan biriydi. (Aleksiyeviç’e insanların gerçekten böyle konuşup konuşmadıklarını sormuştum; o da bana Ignatenko’nun konuşmasının “Şekspirvari” bir kalitede olduğunu söylemişti.) Halbuki dizide Ignatenko’nun hikâyesi kısmen anlatılıyor ve bir bölümü de Khomyuk üzerinden gösteriliyor. Büyük adamlar tarih anlatısında yalnızca güçlü insanların konuşmasına izin vardır. İnsanlar tahliye edildikten sonra “yasak bölgede” kalan ev hayvanları bile, oraya onları infaz etmeye gelen adamların gözünden gösteriliyordu. Bu hayvanları, onların sahiplerinin gözünden hiç görmedik. Tahliye edilenleri de nerdeyse hiç görmüyoruz, bazı insanların ayrılmaya direndiğini ve bunu kabul etmediğini gösteren küçük bir işaret dışında: Dördüncü bölümün başında yaşlı bir kadın ısrarla ineğini sağmaya devam ediyor ve kendisine tekrar tekrar verilen ayrılma emrini umursamıyor.
Son bölümde mahkemede tanıklık eden Legasov şöyle diyor: “Söylediğimiz her yalanla gerçeğe borçlanırız. Ve bu borç, er geç tahsil edilir. RBMK reaktörü de işte böyle patladı. Yalanlarla.” Birileri yalanlardan doğan boşluğun gerçekle doldurulduğunu düşünebilir. Halbuki tamamen kurguya dayalı, fantastik bir duruşma ile dolduruldu: Bu duruşmada birçok kişiye –bize söylendiği kadarıyla bilim insanlarına- anlaşılır bir dille ve mükemmel bir belagatla yaşanan olayların an be an dökümü veriliyor. Sovyet mahkemelerinde hiç olmadığı biçimiyle.
Son söz Legasov’da. Çernobil’in “lütfundan” bahsediyor: “Bir zamanlar gerçeğin bedelinden korkardım, şimdiyse tek sorduğum soru şu: (sahne kararır) Peki ya yalanların bedeli nedir?” Birileri yalanların bedelinin daha fazla yalanlar olduğunu söyleyebilir. Birileri de tüm bunların fanteziden, abartıdan, basitlikten hatta tercümeden ibaret olduğunu söyleyebilir. Bunlar her ne ise, gerçeğin kendisi olmadığı çok açık.
